Атма-упанишада

Атма-упанишада (санскр. आत्मोपनिषत्, ātmopaniṣat ^IAST) — упанишада канона Муктика, №76; относится к упанишадам Атхарва-веды и Саманья-упанишадам. Основной темой является описание природы Атмана.

Состоит из 2 частей:

1. Часть первая — три параграфа в прозе, в которых риши Ангирас разъясняет тройственную природу Атмана. Переведена на русский язык А. Я. Сыркиным и С. В. Лобановым.
2. Часть вторая — 31 стих. Является продолжением и развитием первой части. На русский язык не переведена: на сайте Vedanta Spiritual Library доступен перевод на английский доктора A. G. Krishna Warrier.

Предисловие переводчика

Относится к разряду «малых» упанишад общеведантического характера (саманья-веданта упанишад). Основная тема — описание природы троичного Атмана. Традиция связывает эту упанишаду с риши Ангирасом. Ангирас известен как один из семи легендарных риши и один из сыновей Брахмы, «рождённых из разума» отца, как жрец богов и повелитель жертвоприношений, а также как учитель «науки о Брахмане». Ангирас показывает в этой упанишаде путь освобождения от перерождений, единый для всех жаждущих познать высший Атман, превосходящий рождение и смерть. Метод, предлагаемый Ангирасом, известен также как шакха-чандра-ньяя, «метод ветви и луны». Подобно тому как луна, хотя и удалена от ветви дерева, все же видима как находящаяся на ветви, как будто была бы плодом, висящим на ней, так и Параматман, хотя в действительности не связан с телом и умом, все же может быть обнаружен через них. Поэтому тело и ум названы здесь соответственно внешним и внутренним Атманом, поскольку духовно незрелое сознание отождествляет их с ним и может от них, шаг за шагом, восходить к постижению подлинного, высшего Атмана.

Атма-упанишада

॥ आत्मोपनिषत् ॥
.. ātmopaniṣat ..
Атма-упанишада

यत्र नात्मप्रपञ्चोऽयमपह्नवपदं गतः ।
प्रतियोगिविनिर्मुक्तः परमात्मावशिष्यते ॥
yatra nātmaprapañco'yamapahnavapadaṁ gataḥ .
pratiyogivinirmuktaḥ paramātmāvaśiṣyate ..

ॐ भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवाः ।
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवासस्तनूभिः ।
व्यशेम देवहितं यदायुः ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṁ bhadraṁ karṇebhiḥ śruṇuyāma devāḥ .
bhadraṁ paśyemākṣabhiryajatrāḥ .
sthirairaṅgaistuṣṭuvāsastanūbhiḥ .
vyaśema devahitaṁ yadāyuḥ ..
oṁ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ..

Ом! Пусть наши уши слушают то, что благоприятно, о боги.
Пусть наши глаза видят то, что благоприятно, о достойные поклонения!
Пусть мы будем наслаждаться сроком жизни, отведённым богами, Непреклонно восхваляя их с помощью наших тел и конечностей!
Пусть славный Индра благословит нас!
Пусть всеведущее Солнце благословит нас!
Пусть Таркшйа, гроза для злых и порочных, благословит нас!
Пусть Брихаспати ниспошлёт нам процветание и удачу!
Ом! Покой! Покой! Покой!

ॐ अथाङ्गिरास्त्रिविधः पुरुषोऽजायतात्मान्तरात्मा परमात्मा चेति ।
त्वक्चर्ममांसरोमाङ्गुष्ठाङ्गुल्यः पृष्ठवंशनखगुल्फोदरनाभिमेढ्रकटूरुकपोलश्रोत्रभ्रूललाटबाहुपार्श्वशिरोऽक्षीणि भवन्ति जायते म्रियत इत्येष आत्मा ।
oṁ athāṅgirāstrividhaḥ puruṣo'jāyatātmāntarātmā paramātmā ceti .
tvakcarmamāṁsaromāṅguṣṭhāṅgulyaḥ pṛṣṭhavaṁśanakhagulphodaranābhimeḍhrakaṭūrukapolaśrotrabhrūlalāṭabāhupārśvaśiro'kṣīṇi bhavanti jāyate mriyata ityeṣa ātmā .

Аум. Тогда Ангирас сказал: «Пуруша троичен: внешний Атман, внутренний Атман и высший Атман (Параматман). Обладающий двумя слоями кожи, ногтями [рук], плотью, волосами, пальцами, большими пальцами, позвоночником, ногтями [ног], лодыжками, желудком, пупом, половым органом, бёдрами, ляжками, щеками, бровями, лбом, руками, боками, головой, кровеносными сосудами, глазами, ушами, [тот, кто] рождается и умирает, — тот именуется внешним Атманом.

अथान्तरात्मानाम पृथिव्यापस्तेजोवायुराकाशमिच्छाद्वेषसुखदुःखकाममोहविकल्पानादिस्मृतिलिङ्गोदात्तानुदात्तह्र्स्वदीर्घप्लुतः खलितगर्जितस्फुटितमुदितनृत्तगीतवादित्रप्रलयविजृम्भितादिभिः श्रोता घ्राता रसयिता नेता कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राणीति श्रवणघ्राणाकर्षणकर्मविशेषणं करोत्येषोऽन्तरात्मा ।
athāntarātmānāma pṛthivyāpastejovāyurākāśamicchādveṣasukhaduḥkhakāmamohavikalpānādismṛtiliṅgodāttānudāttahrsvadīrghaplutaḥ khalitagarjitasphuṭitamuditanṛttagītavāditrapralayavijṛmbhitādibhiḥ śrotā ghrātā rasayitā netā kartā vijñānātmā puruṣaḥ purāṇanyāyamīmāṁsādharmaśāstrāṇīti śravaṇaghrāṇākarṣaṇakarmaviśeṣaṇaṁ karotyeṣo'ntarātmā .

Теперь [речь] о внутреннем Атмане. Воистину Он — Пуруша, который [постигаем] через восприятие земли, воды, огня, воздуха, эфира, желания и отвращения, счастья и страдания, вожделения, помрачения [сознания], мышления и прочего, обладает признаком памяти; [Он же тот, кто] через высокие, низкие, краткие, долгие, протяжные, прерывистые, ревущие, взрывные и смешанные [звуки], танец, пение, музыку, беспамятство, зевание и прочие [подобные им действия] является слышащим, обоняющим, вкушающим, мыслящим, разумеющим, действующим; Пуруша, [который есть] различающий Атман; [постигающий] пураны, ньяю, мимансу, дхармашастры; [различающий] действия слуха, обоняния, влечения — этот именуется внутренним Атманом.

अथ परमात्मा नाम यथाक्षर उपासनीयः ।
स च प्राणायामप्रत्याहारधार्णाध्यानसमाधियोगानुमानात्मचिन्तकवटकणिका वा श्यामाकतण्डुलो वा वालाग्रशतसहस्रविकल्पनाभिः स लभ्यते नोपलभ्यते न जायते न म्रियते न शुष्यति न क्लिद्यते न दह्यते न कम्पते न भिद्यते न च्छिद्यते निर्गुणः साक्षिभूतः शुद्धो निरवयवात्मा केवलः सूक्ष्मो निर्ममो निरञ्जनो निर्विकारः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धवर्जितो निर्विकल्पो निराकाङ्क्षः सर्वव्यापी सोऽचिन्त्यो निर्वर्ण्यश्च पुनात्यशुद्धान्यपूतानि ।
निष्क्रियस्तस्य संसारो नास्ति ।
atha paramātmā nāma yathākṣara upāsanīyaḥ .
sa ca prāṇāyāmapratyāhāradhārṇādhyānasamādhiyogānumānātmacintakavaṭakaṇikā vā śyāmākataṇḍulo vā vālāgraśatasahasravikalpanābhiḥ sa labhyate nopalabhyate na jāyate na mriyate na śuṣyati na klidyate na dahyate na kampate na bhidyate na cchidyate nirguṇaḥ sākṣibhūtaḥ śuddho niravayavātmā kevalaḥ sūkṣmo nirmamo nirañjano nirvikāraḥ śabdasparśarūparasagandhavarjito nirvikalpo nirākāṅkṣaḥ sarvavyāpī so'cintyo nirvarṇyaśca punātyaśuddhānyapūtāni .
niṣkriyastasya saṁsāro nāsti .

Теперь [речь] о высшем Атмане, которого надлежит почитать как слог [Аум]. И Он [открывает Себя] размышляющему о высшем Атмане через йогу — пранаяму, пратьяхару и самадхи; [подобный] семени баньяна, просяному зерну и тонкий, как стотысячная часть кончика волоса, Он недосягаем, непостижим, не рождается, не умирает, не иссыхает, не сгорает, непоколебим, нерушим, не рассекается, бескачественный, свидетель всего существующего; чистый, по сути своей неразделяемый, единственный, тонкий, неделимый на части, незагрязненный, непревозносящийся, лишённый звучания, осязания, вкуса, формы, запаха, лишённый сомнения, лишённый ожидания, всепроникающий, Он немыслим и неописуем, очищающий нечистое и осквернённое, бездеятелен, нет [у Него] самскар [прошлого], нет самскар [прошлого] — этот Пуруша именуется высшим Атманом».

आत्मसंज्ञः शिवः शुद्ध एक एवाद्वयः सदा ।
ब्रह्मरूपतया ब्रह्म केवलं प्रतिभासते ॥ १॥
ātmasaṁjñaḥ śivaḥ śuddha eka evādvayaḥ sadā .
brahmarūpatayā brahma kevalaṁ pratibhāsate .. 1..
जगद्रूपतयाप्येतद्ब्रह्मैव प्रतिभासते ।
विद्याविद्यादिभेदेन भावाभावादिभेदतः ॥ २॥
jagadrūpatayāpyetadbrahmaiva pratibhāsate .
vidyāvidyādibhedena bhāvābhāvādibhedataḥ .. 2..
गुरुशिष्यादिभेदेन ब्रह्मैव प्रतिभासते ।
ब्रह्मैव केवलं शुद्धं विद्यते तत्त्वदर्शने ॥ ३॥
guruśiṣyādibhedena brahmaiva pratibhāsate .
brahmaiva kevalaṁ śuddhaṁ vidyate tattvadarśane .. 3..
न च विद्या न चाविद्या न जगच्च न चापरम् ।
सत्यत्वेन जगद्भानं संसारस्य प्रवर्तकम् ॥ ४॥
na ca vidyā na cāvidyā na jagacca na cāparam .
satyatvena jagadbhānaṁ saṁsārasya pravartakam .. 4..
असत्यत्वेन भानं तु संसारस्य निवर्तकम् ।
घटोऽयमिति विज्ञातुं नियमः कोन्वपेक्षते ॥ ५॥
asatyatvena bhānaṁ tu saṁsārasya nivartakam .
ghaṭo'yamiti vijñātuṁ niyamaḥ konvapekṣate .. 5..
विना प्रमाणसुष्ठुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः ।
अयमात्मा नित्यसिद्धः प्रमाणे सति भासते ॥ ६॥
vinā pramāṇasuṣṭhutvaṁ yasminsati padārthadhīḥ .
ayamātmā nityasiddhaḥ pramāṇe sati bhāsate .. 6..
न देशं नापि कालं वा न शुद्धिं वाप्यपेक्षते ।
देवदत्तोऽहमित्येतद्विज्ञानं निरपेक्षकम् ॥ ७॥
na deśaṁ nāpi kālaṁ vā na śuddhiṁ vāpyapekṣate .
devadatto'hamityetadvijñānaṁ nirapekṣakam .. 7..
तद्वद्ब्रह्मविदोऽप्यस्यब्रह्माहमिति वेदनम् ।
भानुनेव जगत्सर्वं भास्यते यस्य तेजसा ॥ ८॥
tadvadbrahmavido'pyasyabrahmāhamiti vedanam .
bhānuneva jagatsarvaṁ bhāsyate yasya tejasā .. 8..
अनात्मकमसत्तुच्छं किं नु तस्यावभासकम् ।
वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकलान्यपि ॥ ९॥
anātmakamasattucchaṁ kiṁ nu tasyāvabhāsakam .
vedaśāstrapurāṇāni bhūtāni sakalānyapi .. 9..
येनार्थवन्ति तं किं नु विज्ञातारं प्रकाशयेत् ।
क्षुधां देहव्यथां त्यक्त्वा बालः क्रीडति वस्तुनि ॥ १०॥
yenārthavanti taṁ kiṁ nu vijñātāraṁ prakāśayet .
kṣudhāṁ dehavyathāṁ tyaktvā bālaḥ krīḍati vastuni .. 10..
तथैव विद्वान्रमते निर्ममो निरहं सुखी ।
कामान्निष्कामरूपी संचरत्येकचरो मुनिः ॥ ११॥
tathaiva vidvānramate nirmamo nirahaṁ sukhī .
kāmānniṣkāmarūpī saṁcaratyekacaro muniḥ .. 11..
स्वात्मनैव सदा तुष्टः स्वयं सर्वात्मना स्थितः ।
निर्धनोऽपि सदा तुष्टोऽप्यसहायो महाबलः ॥ १२॥
svātmanaiva sadā tuṣṭaḥ svayaṁ sarvātmanā sthitaḥ .
nirdhano'pi sadā tuṣṭo'pyasahāyo mahābalaḥ .. 12..
नित्यतृप्तोऽप्यभुञ्जानोऽप्यसमः समदर्शनः ।
कुर्वन्नपि न कुर्वाणश्चाभोक्ता फलभोग्यपि ॥ १३॥
nityatṛpto'pyabhuñjāno'pyasamaḥ samadarśanaḥ .
kurvannapi na kurvāṇaścābhoktā phalabhogyapi .. 13..
शरीर्यप्यशरीर्येष परिच्छिन्नोऽपि सर्वगः ।
अशरीरं सदा सन्तमिदं ब्रह्मविदं क्वचित् ॥ १४॥
śarīryapyaśarīryeṣa paricchinno'pi sarvagaḥ .
aśarīraṁ sadā santamidaṁ brahmavidaṁ kvacit .. 14..
प्रियाप्रिये न स्पृशतस्तथैव च शुभा शुभे ।
तमसा ग्रस्तवद्भानादग्रस्तोऽपि रविर्जनैः ॥ १५॥
priyāpriye na spṛśatastathaiva ca śubhā śubhe .
tamasā grastavadbhānādagrasto'pi ravirjanaiḥ .. 15..
ग्रस्त इत्युच्यते भ्रान्त्या ह्यज्ञात्वा वस्तुलक्षणम् ।
तद्वद्देहादिबन्धेभ्यो विमुक्तं ब्रह्मवित्तमम् ॥ १६॥
grasta ityucyate bhrāntyā hyajñātvā vastulakṣaṇam .
tadvaddehādibandhebhyo vimuktaṁ brahmavittamam .. 16..
पश्यन्ति देहिवन्मूढाः शरीराभासदर्शनात् ।
अहिनिर्ल्वयनीवायं मुक्तदेहस्तु तिष्ठति ॥ १७॥
paśyanti dehivanmūḍhāḥ śarīrābhāsadarśanāt .
ahinirlvayanīvāyaṁ muktadehastu tiṣṭhati .. 17..
इतस्ततश्चाल्यमानो यत्किञ्चित्प्राणवायुना ।
स्रोतसा नीयते दारु यथा निम्नोन्नतस्थलम् ॥ १८॥
itastataścālyamāno yatkiñcitprāṇavāyunā .
srotasā nīyate dāru yathā nimnonnatasthalam .. 18..
दैवेन नीयते देहो यथा कालोपभुक्तिषु ।
लक्ष्यालक्ष्यगतिं त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना ॥ १९॥
daivena nīyate deho yathā kālopabhuktiṣu .
lakṣyālakṣyagatiṁ tyaktvā yastiṣṭhetkevalātmanā .. 19..
शिव एव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः ।
जीवन्नेव सदा मुक्तः कृतार्थो ब्रह्मवित्तमः ॥ २०॥
śiva eva svayaṁ sākṣādayaṁ brahmaviduttamaḥ .
jīvanneva sadā muktaḥ kṛtārtho brahmavittamaḥ .. 20..
उपाधिनाशाद्ब्रह्मैव सद्ब्रह्माप्येति निर्द्वयम् ।
शैलूषो वेषसद्भावाभावयोश्च यथा पुमान् ॥ २१॥
upādhināśādbrahmaiva sadbrahmāpyeti nirdvayam .
śailūṣo veṣasadbhāvābhāvayośca yathā pumān .. 21..
तथैव ब्रह्मविच्छ्रेष्ठः सदा ब्रह्मैव नापरः ।
घटे नष्टे यथा व्योम व्योमैव भवति स्वयम् ॥ २२॥
tathaiva brahmavicchreṣṭhaḥ sadā brahmaiva nāparaḥ .
ghaṭe naṣṭe yathā vyoma vyomaiva bhavati svayam .. 22..
तथैवोपाधिविलये ब्रह्मैव ब्रह्मवित्स्वयम् ।
क्षीरं क्षीरे यथा क्षिप्तं तैलं तैले जलं जले ॥ २३॥
tathaivopādhivilaye brahmaiva brahmavitsvayam .
kṣīraṁ kṣīre yathā kṣiptaṁ tailaṁ taile jalaṁ jale .. 23..
संयुक्तमेकतां याति तथात्मन्यात्मविन्मुनिः ।
एवं विदेहकैवल्यं सन्मात्रत्वमखण्डितम् ॥ २४॥
saṁyuktamekatāṁ yāti tathātmanyātmavinmuniḥ .
evaṁ videhakaivalyaṁ sanmātratvamakhaṇḍitam .. 24..
ब्रह्मभावं प्रपद्यैष यतिर्नावर्तते पुनः ।
सदात्मकत्वविज्ञानदग्धा विद्यादिवर्ष्मणः ॥ २५॥
brahmabhāvaṁ prapadyaiṣa yatirnāvartate punaḥ .
sadātmakatvavijñānadagdhā vidyādivarṣmaṇaḥ .. 25..
अमुष्य ब्रह्मभूतत्त्वाद्ब्रह्मणः कुत उद्भवः ।
मायाक्लृप्तौ बन्धमोक्षौ न स्तः स्वात्मनि वस्तुतः ॥ २६॥
amuṣya brahmabhūtattvādbrahmaṇaḥ kuta udbhavaḥ .
māyāklṛptau bandhamokṣau na staḥ svātmani vastutaḥ .. 26..
यथा रज्जौ निष्क्रियायां सर्पाभासविनिर्गमौ ।
अवृतेः सदसत्त्वाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे ॥ २७॥
yathā rajjau niṣkriyāyāṁ sarpābhāsavinirgamau .
avṛteḥ sadasattvābhyāṁ vaktavye bandhamokṣaṇe .. 27..
नावृत्तिर्ब्रह्मणः क्वाचिदन्याभावादनावृतम् ।
अस्तीति प्रत्ययो यश्च यश्च नास्तीति वस्तुनि ॥ २८॥
nāvṛttirbrahmaṇaḥ kvācidanyābhāvādanāvṛtam .
astīti pratyayo yaśca yaśca nāstīti vastuni .. 28..
बुद्धेरेव गुणावेतौ न तु नित्यस्य वस्तुनः ।
अतस्तौ मायया क्लृप्तौ बन्धमोक्षौ न चात्मनि ॥ २९॥
buddhereva guṇāvetau na tu nityasya vastunaḥ .
atastau māyayā klṛptau bandhamokṣau na cātmani .. 29..
निष्कले निष्क्रिये शान्ते निरवद्ये निरंजने ।
अद्वितीये परे तत्त्वे व्योमवत्कल्पना कुतः ॥ ३०॥
niṣkale niṣkriye śānte niravadye niraṁjane .
advitīye pare tattve vyomavatkalpanā kutaḥ .. 30..
न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः ।
न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता ॥ ३१॥
na nirodho na cotpattirna baddho na ca sādhakaḥ .
na mumukṣurna vai mukta ityeṣā paramārthatā .. 31..

ॐ भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवाः ।
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवासस्तनूभिः ।
व्यशेम देवहितं यदायुः ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṁ bhadraṁ karṇebhiḥ śruṇuyāma devāḥ .
bhadraṁ paśyemākṣabhiryajatrāḥ .
sthirairaṅgaistuṣṭuvāsastanūbhiḥ .
vyaśema devahitaṁ yadāyuḥ ..
oṁ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ..

Ом! Пусть наши уши слушают то, что благоприятно, о боги.
Пусть наши глаза видят то, что благоприятно, о достойные поклонения!
Пусть мы будем наслаждаться сроком жизни, отведённым богами, Непреклонно восхваляя их с помощью наших тел и конечностей!
Пусть славный Индра благословит нас!
Пусть всеведущее Солнце благословит нас!
Пусть Таркшйа, гроза для злых и порочных, благословит нас!
Пусть Брихаспати ниспошлёт нам процветание и удачу!
Ом! Покой! Покой! Покой!

См. также

• Упанишады веданты, шиваизма и шактизма