Сарвасара-упанишада

Статья по тематике Литература индуизма

Веды Риг · Яджур · Сама · Атхарва Самхиты · Брахманы · Араньяки · Упанишады

Упанишады Айтарея · Брихадараньяка · Иша · Тайттирия · Чхандогья · Кена · Мундака · Мандукья · Катха · Прашна · Шветашватара

Веданга Шикша · Чхандас · Вьякарана · Нирукта · Джьотиша · Калпа

Итихасы Махабхарата · Рамаяна

Пураны Бхагавата · Брахмавайварта · Ваю · Вишну · Маркандея · Нарада · Падма

Другие писания Смрити · Шрути · Бхагавад-гита · Агамы · Панчаратра · Тантры · Кавача · Сутры · Стотры · Дхарма-шастры · Дивья-прабандха · Теварам · Чайтанья-чаритамрита · Рамачаритаманаса · Йога-Васиштха

Сарвасара-упанишад или Сарва-упанишад (санскр. सर्वसारोपनिषद् sarvasāra-upaniṣad ^IAST – «Наставление о Сущности всего») – упанишада канона Муктика (#33); входит в состав Кришна Яджур-веды; группа упанишад – Саманья-веданта. Время её написания – относительно позднее – по мнению переводчика, не раньше VIII в. н.э. Этот небольшой по своему объёму текст является, по сути, словарём или краткой энциклопедией философии Веданты – учения (даршаны), оказавшей огромное влияние на, практически, все философские и религиозные учения индуизма – в нём, в виде кратких, часто афористичных, изречений объясняются 23 основополагающих понятий этой даршаны, таких как:

• состояния сознания – бодрствование (jāgat ^IAST), сон (svapna ^IAST), забытьё (suṣupti ^IAST), турья (turiya ^IAST);
• виды оболочек (санскр. कोश kośa ^IAST коша) – семь составляющих физическое тело органов: кожа, кости, мясо, кровь, костный мозг, жир, сперма;
• 14 видов пран – пять главных пран в теле (prāṇa ^IAST: prāṇa, apāna, uḍāna, samāna, vyāna), пять подпран (upaprāṇa ^IAST: nāga, kurma, devadatta, krikala, dhanañjaya) и ещё четыре менее известных праны (vairambhana, sthānamukhya,pradyota, prakrta);
• 14 органов человеческого тела – четыре «внутренних» органа – ум (manas), разум (buddhi), память (citta) и особенность (ahaṃkāra); пять органов восприятия (соответствующие слуху, зрению, осязанию, вкусу и запаху); пять органов действия (руки, ноги, язык, половые органы, органы выделения).

Как пишет в предисловии к переводу Мартынов Б. В., изучение этой упанишады облегчает изучение классических текстов не только Саманья-веданта-даршаны и Йога-даршаны, но и других философских и религиозных школ индуизма, которые в своих учениях опираются на философскую базу Веданты.

В 1998 году текст Сарвасара-упанишад был переведён на русский язык Мартыновым Б.В. и в 1999 году издан в сборнике «Упанишады. Йоги и тантры» в издательстве «Алетейя» в Санкт-Петербурге. Текст перевода снабжён небольшим предисловием и кратким комментарием.

Предисловие к переводу

Эта Упанишада открывает наши переводы не из-за ее древности (составлена она не раньше VIII в.) или насыщенности сведениями по йоге, а в качестве некого продолжения вступительной статьи, ибо она является прекрасным "словарем" понятий веданты, оказавшей огромное влияние на большинство религиозных учений Индии и обобщившей многие их положения. Поэтому ее понятия и определения весьма часто встречаются или подразумеваются в поздних упанишадах. Здесь в виде кратких изречений объясняются 23 основополагающих понятия. Предварительное чтение ее, несомненно, облегчит восприятие переводимых текстов, разъяснит многие непонятные места и выражения в них и, возможно, будет полезным упражняющимся в йоге для понимания сути упражнений и их собственной природы.

В примечаниях используются комментарии Свами Мадхавананда из Адвайта ашрама.

Текст упанишады

॥ अथ सर्वसारोपनिषद् ॥	•	.. atha sarvasāropaniṣad ..
समस्तवेदान्तसारसिद्धान्तार्थकलेवरम् । विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे ॥ सर्वसारं निरालम्बं रहस्यं वज्रसूचिकम् । तेजोनादध्यानविद्यायोगतत्त्वात्मबोधकम् ॥	•	samastavedāntasārasiddhāntārthakalevaram . vikalevarakaivalyaṁ rāmacandrapadaṁ bhaje .. sarvasāraṁ nirālambaṁ rahasyaṁ vajrasūcikam . tejonādadhyānavidyāyogatattvātmabodhakam ..
ॐ ॥ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै । तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ oṁ .. saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṁ karavāvahai . tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai .. oṁ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ..	•	Да защитит Он нас обоих (учителя и обучаемого), вместе, (открыв знание). До защитит Он нас обоих, (одарив плодами знания). Пусть мы вместе достигнем силы. Пусть изучаемое нами будет воодушевляющим. Пусть мы не будем искать недостатки друг в друге. Ом! Покой! Покой! Покой!
कथं बन्धः कथं मोक्शः का विद्या काऽविद्येति ।	•	kathaṁ bandhaḥ kathaṁ mokśaḥ kā vidyā kā'vidyeti .
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयं च कथम् ।	•	jāgratsvapnasuṣuptiturīyaṁ ca katham .
अन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयकोशाः कथम् ।	•	annamayaprāṇamayamanomayavijñānamayānandamayakośāḥ katham .
कर्ता जीवः पञ्चवर्गः क्शेत्रज्ञः साक्शी कूटस्थोऽन्तर्यामी कथम् ।	•	kartā jīvaḥ pañcavargaḥ kśetrajñaḥ sākśī kūṭastho'ntaryāmī katham .
प्रत्यगात्मा परात्मा माया चेति कथम् ।	•	pratyagātmā parātmā māyā ceti katham .
आत्मेश्वरजीवः अनात्मनां देहादीनामात्मत्वेनाभिमन्यते सोऽभिमान आत्मनो बन्धः ।	•	ātmeśvarajīvaḥ anātmanāṁ dehādīnāmātmatvenābhimanyate so'bhimāna ātmano bandhaḥ .
तन्निवृत्तिर्मोक्शः ।	•	tannivṛttirmokśaḥ .
या तदभिमानं कारयति सा अविद्या ।	•	yā tadabhimānaṁ kārayati sā avidyā .
सोऽभिमानो यया निवर्तते सा विद्या ।	•	so'bhimāno yayā nivartate sā vidyā .
मन आदिचतुर्दशकरणैः पुष्कलैरादित्याद्यनुगृहीतैः शब्दादीन्विषयान्स्थूलान्यदोपलभते तदात्मनो जागरणम् ।	•	mana ādicaturdaśakaraṇaiḥ puṣkalairādityādyanugṛhītaiḥ śabdādīnviṣayānsthūlānyadopalabhate tadātmano jāgaraṇam .
तद्वासनासहितैश्चतुर्दशकरणैः शब्दाद्यभावेऽपि वासनामयाञ्छब्दादीन्यदोपलभते तदात्मनः स्वप्नम् ।	•	tadvāsanāsahitaiścaturdaśakaraṇaiḥ śabdādyabhāve'pi vāsanāmayāñchabdādīnyadopalabhate tadātmanaḥ svapnam .
चतुर्दशकरणो परमाद्विशेषविज्ञानाभावाद्यदा शब्दादीन्नोपलभते तदात्मनः सुषुप्तम् ।	•	caturdaśakaraṇo paramādviśeṣavijñānābhāvādyadā śabdādīnnopalabhate tadātmanaḥ suṣuptam .
अवस्थात्रयभावाभावसाक्शी स्वयंभावरहितं नैरन्तर्यं चैतन्यं यदा तदा तुरीयं चैतन्यमित्युच्यते ।	•	avasthātrayabhāvābhāvasākśī svayaṁbhāvarahitaṁ nairantaryaṁ caitanyaṁ yadā tadā turīyaṁ caitanyamityucyate .
अन्नकार्याणां कोशानां समूहोऽन्नमयः कोश उच्यते ।	•	annakāryāṇāṁ kośānāṁ samūho'nnamayaḥ kośa ucyate .
प्राणादिचतुर्दशवायुभेदा अन्नमयकोशे यदा वर्तन्ते तदा प्राणमयः कोश इत्युच्यते ।	•	prāṇādicaturdaśavāyubhedā annamayakośe yadā vartante tadā prāṇamayaḥ kośa ityucyate .
एतत्कोशद्वयसंसक्तं मन आदि चतुर्दशकरणैरात्मा शब्दादिविषयसङ्कल्पादीन्धर्मान्यदा करोति तदा मनोमयः कोश इत्युच्यते ।	•	etatkośadvayasaṁsaktaṁ mana ādi caturdaśakaraṇairātmā śabdādiviṣayasaṅkalpādīndharmānyadā karoti tadā manomayaḥ kośa ityucyate .
एतत्कोशत्रयसंसक्तं तद्गतविशेषज्ञो यदा भासते तदा विज्ञानमयः कोश इत्युच्यते ।	•	etatkośatrayasaṁsaktaṁ tadgataviśeṣajño yadā bhāsate tadā vijñānamayaḥ kośa ityucyate .
एतत्कोशचतुष्टयं संसक्तं स्वकारणाज्ञाने वटकणिकायामिव वृक्शो यदा वर्तते तदानन्दमयः कोश इत्युच्यते ।	•	etatkośacatuṣṭayaṁ saṁsaktaṁ svakāraṇājñāne vaṭakaṇikāyāmiva vṛkśo yadā vartate tadānandamayaḥ kośa ityucyate .
सुखदुःखबुद्ध्या श्रेयोऽन्तः कर्ता यदा तदा इष्टविषये बुद्धिः सुखबुद्धिरनिष्टविषये बुद्धिर्दुःखबुद्धिः ।	•	sukhaduḥkhabuddhyā śreyo'ntaḥ kartā yadā tadā iṣṭaviṣaye buddhiḥ sukhabuddhiraniṣṭaviṣaye buddhirduḥkhabuddhiḥ .
शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः सुखदुःखहेतवः ।	•	śabdasparśarūparasagandhāḥ sukhaduḥkhahetavaḥ .
पुण्यपापकर्मानुसारी भूत्वा प्राप्तशरीरसंयोगमप्राप्तशरीरसंयोगमिव कुर्वाणो यदा दृश्यते तदोपहितजीव इत्युच्यते ।	•	puṇyapāpakarmānusārī bhūtvā prāptaśarīrasaṁyogamaprāptaśarīrasaṁyogamiva kurvāṇo yadā dṛśyate tadopahitajīva ityucyate .
मन आदिश्च प्राणादिश्चेच्छादिश्च सत्त्वादिश्च पुण्यादिश्चैते पञ्चवर्गा इत्येतेषां पञ्चवर्गाणां धर्मीभूतात्मा ज्ञानादृते न विनश्यत्यात्मसन्निधौ नित्यत्वेन प्रतीयमान आत्मोपाधिर्यस्तल्लिङ्गशरीरं हृद्ग्रन्थिरित्युच्यते तत्र यत्प्रकाशते चैतन्यं स क्शेत्रज्ञ इत्युच्यते ।	•	mana ādiśca prāṇādiścecchādiśca sattvādiśca puṇyādiścaite pañcavargā ityeteṣāṁ pañcavargāṇāṁ dharmībhūtātmā jñānādṛte na vinaśyatyātmasannidhau nityatvena pratīyamāna ātmopādhiryastalliṅgaśarīraṁ hṛdgranthirityucyate tatra yatprakāśate caitanyaṁ sa kśetrajña ityucyate .
ज्ञातृज्ञानज्ञेयानामाविर्भावतिरोभावज्ञाता स्वयमाविर्भावतिरोभावरहितः स्वयंज्योतिः साक्शीत्युच्यते ।	•	jñātṛjñānajñeyānāmāvirbhāvatirobhāvajñātā svayamāvirbhāvatirobhāvarahitaḥ svayaṁjyotiḥ sākśītyucyate .
ब्रह्मादिपिपीलिकापर्यन्तं सर्वप्राणिबुद्धिष्ववशिष्टतयोपलभ्यमानः सर्वप्राणिबुद्धिस्थो यदा तदा कूटस्थ इत्युच्यते ।	•	brahmādipipīlikāparyantaṁ sarvaprāṇibuddhiṣvavaśiṣṭatayopalabhyamānaḥ sarvaprāṇibuddhistho yadā tadā kūṭastha ityucyate .
कूटस्थोपहितभेदानां स्वरूपलाभहेतुर्भूत्वा मणिगणे सूत्रमिव सर्वक्शेत्रेष्वनुस्यूतत्वेन यदा काश्यते आत्मा तदान्तर्यामीत्युच्यते ।	•	kūṭasthopahitabhedānāṁ svarūpalābhaheturbhūtvā maṇigaṇe sūtramiva sarvakśetreṣvanusyūtatvena yadā kāśyate ātmā tadāntaryāmītyucyate .
सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ।	•	satyaṁ jñānamanantaṁ brahma .
सत्यमविनाशि ।	•	satyamavināśi .
अविनाशि नाम देशकालवस्तुनिमित्तेषु विनश्यत्सु यन्न विनश्यति तदविनाशि ।	•	avināśi nāma deśakālavastunimitteṣu vinaśyatsu yanna vinaśyati tadavināśi .
ज्ञानं नामोत्पत्तिविनाशरहितं नैरन्तर्यं चैतन्यं ज्ञानमुच्यते ।	•	jñānaṁ nāmotpattivināśarahitaṁ nairantaryaṁ caitanyaṁ jñānamucyate .
अनन्तं नाम मृद्विकारेषु मृदिव स्वर्णविकारेषु स्वर्णमिव तन्तुविकारेषु तन्तुरिवाव्यक्तादिसृष्टिप्रपञ्चेषु पूर्णं व्यापकं चैतन्यमनन्तमित्युच्यते ।	•	anantaṁ nāma mṛdvikāreṣu mṛdiva svarṇavikāreṣu svarṇamiva tantuvikāreṣu tanturivāvyaktādisṛṣṭiprapañceṣu pūrṇaṁ vyāpakaṁ caitanyamanantamityucyate .
आनन्दं नाम सुखचैतन्यस्वरूपोऽपरिमितानन्दसमुद्रोऽवशिष्टसुखस्वरूपश्चानन्द इत्युच्यते ।	•	ānandaṁ nāma sukhacaitanyasvarūpo'parimitānandasamudro'vaśiṣṭasukhasvarūpaścānanda ityucyate .
एतद्वस्तुचतुष्टयं यस्य लक्शणं देशकालवस्तुनिमित्तेश्वव्यभिचारी तत्पदार्थः परमात्मेत्युच्यते ।	•	etadvastucatuṣṭayaṁ yasya lakśaṇaṁ deśakālavastunimitteśvavyabhicārī tatpadārthaḥ paramātmetyucyate .
त्वंपदार्थादौपाधिकात्तत्पदार्थादौपाधिकभेदाद्विलक्शणमाकाशवत्सूक्श्मं केवलसत्तामात्रस्वभावं परं ब्रह्मेत्युच्यते ।	•	tvaṁpadārthādaupādhikāttatpadārthādaupādhikabhedādvilakśaṇamākāśavatsūkśmaṁ kevalasattāmātrasvabhāvaṁ paraṁ brahmetyucyate .
माया नाम अनादिरन्तवती प्रमाणाप्रमाणसाधारणा न सती नासती न सदसती स्वयमधिका विकाररहिता निरूप्यमाणा सतीतरलक्शणशून्या सा मायेत्युच्यते ।	•	māyā nāma anādirantavatī pramāṇāpramāṇasādhāraṇā na satī nāsatī na sadasatī svayamadhikā vikārarahitā nirūpyamāṇā satītaralakśaṇaśūnyā sā māyetyucyate .
अज्ञानं तुच्छाप्यसती कालत्रयेऽपि पामराणां वास्तवी च सत्त्वबुद्धिर्लौकिकानामिदमित्थमित्यनिर्वचनीया वक्तुं न शक्यते ।	•	ajñānaṁ tucchāpyasatī kālatraye'pi pāmarāṇāṁ vāstavī ca sattvabuddhirlaukikānāmidamitthamityanirvacanīyā vaktuṁ na śakyate .
नाहं भवाम्यहं देवो नेन्द्रियाणि दशैव तु । न बुद्धिर्न मनः शश्वन्नाहङ्कारस्तथैव च ॥ १॥	•	nāhaṁ bhavāmyahaṁ devo nendriyāṇi daśaiva tu . na buddhirna manaḥ śaśvannāhaṅkārastathaiva ca .. 1..
अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रो बुद्ध्यादीनां हि सर्वदा । साक्श्यहं सर्वदा नित्यश्चिन्मात्रोऽहं न संशयः ॥ २॥	•	aprāṇo hyamanāḥ śubhro buddhyādīnāṁ hi sarvadā . sākśyahaṁ sarvadā nityaścinmātro'haṁ na saṁśayaḥ .. 2..
नाहं कर्ता नैव भोक्ता प्रकृतेः साक्शिरूपकः । मत्सान्निध्यात्प्रवर्तन्ते देहाद्या अजडा इव ॥ ३॥	•	nāhaṁ kartā naiva bhoktā prakṛteḥ sākśirūpakaḥ . matsānnidhyātpravartante dehādyā ajaḍā iva .. 3..
स्थाणुर्नित्यः सदानन्दः शुद्धो ज्ञानमयोऽमलः । आत्माहं सर्वभूतानां विभुः साक्शी न संशयः ॥ ४॥	•	sthāṇurnityaḥ sadānandaḥ śuddho jñānamayo'malaḥ . ātmāhaṁ sarvabhūtānāṁ vibhuḥ sākśī na saṁśayaḥ .. 4..
ब्रह्मैवाहं सर्ववेदान्तवेद्यं नाहं वेद्यं व्योमवातादिरूपम् । रूपं नाहं नाम नाहं न कर्म ब्रह्मैवाहं सच्चिदानन्दरूपम् ॥ ५॥	•	brahmaivāhaṁ sarvavedāntavedyaṁ nāhaṁ vedyaṁ vyomavātādirūpam . rūpaṁ nāhaṁ nāma nāhaṁ na karma brahmaivāhaṁ saccidānandarūpam .. 5..
नाहं देहो जन्ममृत्यु कुतो मे नाहं प्राणः क्शुत्पिपासे कुतो मे । नाहं चेतः शोकमोहौ कुतो मे नाहं कर्ता बन्धमोक्शौ कुतो म इत्युपनिषत् ॥	•	nāhaṁ deho janmamṛtyu kuto me nāhaṁ prāṇaḥ kśutpipāse kuto me . nāhaṁ cetaḥ śokamohau kuto me nāhaṁ kartā bandhamokśau kuto ma ityupaniṣat ..
ॐ ॥ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै । तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ oṁ .. saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṁ karavāvahai . tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai .. oṁ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ..	•	Да защитит Он нас обоих (учителя и обучаемого), вместе, (открыв знание). До защитит Он нас обоих, (одарив плодами знания). Пусть мы вместе достигнем силы. Пусть изучаемое нами будет воодушевляющим. Пусть мы не будем искать недостатки друг в друге. Ом! Покой! Покой! Покой!

Литература

• Мартынов Б.В. «Упанишады йоги и тантры». Алетейя, С-Пб. 1999 г.
• Сарвасара-упанишад в ITRANS-транслитерации.  (санскрит)
• Сарвасара-упанишад в деванагари.  (санскрит)
• Сарвасара-упанишад в деванагари с дословным и литературным переводом на английский язык.  (англ.)